คำแนะนำทั่วไปในการปฏิบัติตัวสำหรับผู้ป่วยที่ได้รับยาเคมีบำบัด (สำหรับผู้ป่วย)

• ยาเคมีบำบัด เป็นยาที่ใช้รักษาภาวะที่เนื้อเยื่อของร่างกายมีการเจริญผิดปกติ มีฤทธิ์ทำลายเนื้อเยื่อดังกล่าวซึ่งในบางกรณีผู้ป่วยอาจได้รับร่วมกับการผ่าตัดและการฉายแสง
• สำหรับการให้ยาเคมีบำบัดแต่ละครั้งของการรักษาจะมีการให้ยาต่อเนื่องกันเพื่อทำลายเนื้อเยื่อที่ผิดปกติให้เหลือน้อยและหมดไปในที่สุด โดยแต่ละครั้งจะเว้นช่วงห่างของการให้ยาเป็นรอบๆเพื่อให้ร่างกายได้พักและลดอาการข้างเคียงที่อาจเกิดจากยา
• ผู้ป่วยอาจได้รับยาหลายชนิดร่วมกัน เพื่อเสริมฤทธิ์ในการรักษา
• หลังจากได้รับยาจนครบตามกำหนดแล้ว แพทย์จะนัดผู้ป่วยเป็นระยะๆ ทั้งนี้เพื่อประเมินผลการรักษา หรือตรวจดูผลข้างเคียงจากการใช้ยาเคมีบำบัด อาจมีการเจาะเลือดเพื่อดูปริมาณเม็ดเลือด ทั้งนี้เพราะยาเคมีบำบัดหลายตัวมีผลกดการทำงานของเซลล์ไขกระดูก ซึ่งมีหน้าที่ในการสร้างเม็ดเลือดชนิดต่างๆ
• เพื่อให้การรักษาได้ผลและสามารถควบคุมโรคได้ ต้องมารับยาเคมีบำบัดให้ตรงนัดและครบตามแบบแผนการรักษา นอกจากนี้ยังเพื่อประเมินการรักษา ผลข้างเคียงจากยาเพราะในบางกรณีอาจต้องมีการปรับเปลี่ยนแผนการรักษาเพื่อให้ผู้ป่วยได้รับผลการรักษาที่ดีที่สุด

1.  อาการทางระบบทางเดินอาหาร

 อาการคลื่นไส้อาเจียน

• ยาอาจทำให้รู้สึกคลื่นไส้อาเจียนได้ ทั้งก่อน ขณะหรือหลังการได้รับยาเคมีบำบัด ผู้ป่วยไม่ต้องกังวลเนื่องจากแพทย์ได้ให้ยาสำหรับป้องกันและบรรเทาอาการเหล่านี้แก่ผู้ป่วยแล้ว
• ควรรับประทานอาหารเบาๆ ย่อยง่ายเช่น โจ๊ก ข้าวต้ม ในวันที่มารับการรับการรักษาด้วยยาเคมีบำบัด
• ควรรับประทานอาหารทีละน้อยๆ แต่บ่อยครั้งขึ้นและควรรับประทานอาหารช้าๆ โดยเคี้ยวให้ละเอียดก่อนกลืน เพื่อช่วยการทำงานของกระเพาะ ป้องกันไม่ให้อาหารแน่นกระเพาะจนเกินไป
• กรณีที่มีอาการคลื่นไส้อาเจียนอาจดื่มเครื่องดื่มที่ใสและเย็น รสไม่หวานจัดเช่น น้ำมะนาว น้ำส้ม หรือเครื่องดื่มประเภทน้ำอัดลม โดยใช้หลอดดูด ค่อยๆจิบทีละนิด จะช่วยให้รู้สึกดีขึ้นได้
• ควรหลีกเลี่ยงอาหารที่มีไขมันมาก อาหารที่ทอดด้วยน้ำมัน เพราะเป็นอาหารที่ย่อยยากและกลิ่นน้ำมัน อาจจะกระตุ้นให้เกิดการคลื่นไส้อาเจียนได้
• ควรหลีกเลี่ยงอาหารรสจัด อาหารที่ปรุงด้วยเครื่องเทศ อาหารเผ็ดจัดหรือหวานจัดและอาหารที่มีกลิ่นแรง ผู้ป่วยควรรับประทานอาหารที่เย็น เช่น ผลไม้หรือไอศกรีม จะรับประทานได้ง่ายและกลิ่นไม่แรง
• หลังจากรับประทานอาหารเสร็จ ไม่ควรออกกำลังกายทันทีและไม่ควรนอนราบอย่างน้อย 2 ชั่วโมงหลังจากรับประทานอาหาร ควรนั่งหรือพักผ่อน
• สวมเสื้อผ้าที่ใส่สบาย ไม่คับแน่นเกินไป ควรได้รับอากาศที่บริสุทธิ์ ซึ่งจะช่วยให้อยากอาหารมากขึ้น
• ปรึกษาแพทย์เกี่ยวกับการใช้ยาต้านการอาเจียน เมื่อรู้สึกไม่สบายหรือมีอาการรุนแรง

เบื่ออาหาร

• ควรรับประทานครั้งละน้อยๆแต่บ่อยครั้งขึ้น เพื่อที่จะได้รับสารอาหารเพียงพอในแต่ละวัน
• ควรทำความสะอาดช่องปากและฟันก่อนรับประทานอาหาร จะช่วยให้รับรสของอาหารได้มากขึ้น

            เยื่อบุทางเดินอาหารอักเสบ

• แผลในช่องปากและลำคอ อาจเกิดขึ้นในขณะที่ผู้ป่วยได้รับยาหรือเมื่อรับยาเสร็จแล้วกลับบ้าน  หากอาการดังกล่าวรบกวนการดำรงชีวิตประจำวัน ควรแจ้งให้แพทย์ทราบ
• ควรใช้แปรงสีฟันชนิดที่มีขนอ่อนนุ่มเพื่อลดการระคายเคืองเยื่อบุช่องปาก
• ควรแปรงฟันหลังอาหารทุกมื้อและก่อนนอนหรือถ้าไม่สามารถปฏิบัติได้ ให้บ้วนปากด้วยน้ำสะอาดทุกครั้งหลังรับประทานอาหาร
• ไม่แนะนำให้ใช้น้ำยาบ้วนปากที่มีแอลกอฮอล์ผสมอยู่ซึ่งอาจมีผลทำให้ระคายเคืองมากขึ้น สามารถใช้สูตรที่ไม่มีแอลกอฮอล์ผสมได้
• หลีกเลี่ยงอาหารที่ทำให้ระคายเคืองมากขึ้น ได้แก่อาหารที่มีรสเผ็ด อาหารแห้ง อาหารแข็งหรือน้ำผลไม้ที่มีรสเปรี้ยว
• รับประทานอาหารที่อุ่นและเย็น มากกว่าอาหารร้อน
• รับประทานอาหารที่กลืนได้สะดวก เช่น โจ๊ก ข้าวต้ม และควรดื่มน้ำตามมากๆ
• แพทย์อาจให้อมยาชาเพื่อลดอาการปวดแผลที่บริเวณเยื่อบุช่องปาก
• การดูแลรักษาความสะอาดของช่องปากอย่างสม่ำเสมอ จะช่วยป้องกันการติดเชื้อและภาวะเลือดออกง่ายกว่าปกติได้อีกทางหนึ่ง

ท้องเสีย

• หากมีอาการท้องเสียมากกว่า 3 ครั้งภายใน 24 ชั่วโมง หรือมีอาการปวดเกร็งท้องตามมา ต้องรีบแจ้งให้แพทย์ทราบและไม่ควรซื้อยาแก้ท้องเสียมารับประทานเอง
• ช่วงที่มีอาการควรดื่มน้ำมากๆ อาจจะเป็นน้ำเกลือแร่หรือน้ำเปล่าเพื่อป้องกันภาวะร่างกายสูญเสียน้ำ
• ช่วงที่มีอาการควรรับประทานอาหารอ่อนๆ มีกากน้อยเช่น โจ๊กอุ่นๆ ข้าวต้ม หลีกเลี่ยงอาหารที่มีกากมาก เช่น ผักและผลไม้

ท้องผูก

• ควรรับประทานอาหารที่มีกากอาหารมากๆ เช่น ผักสด ผลไม้ เมล็ดธัญพืช จะช่วยป้องกันไม่ให้ท้องผูก
• กรณีมีอาการควรปรึกษาแพทย์ ซึ่งในบางกรณีอาจต้องใช้ยาระบายช่วย แต่ไม่ควรไปซื้อยาระบายมาทานหรือสวนทวารเองโดยที่ไม่ได้ปรึกษาแพทย์

2. ภาวะกดการทำงานของไขกระดูก

ภาวะเม็ดเลือดขาวต่ำ

เม็ดเลือดขาวมีหน้าที่ทำลายเชื้อโรคที่เข้ามาในร่างกายดังนั้นกรณีที่เม็ดเลือดขาวต่ำอาจทำให้มีโอกาส เสี่ยงต่อการติดเชื้อได้มากกว่าบุคคลทั่วไป ดังนั้นผู้ป่วยควรดูแลปฏิบัติตนดังนี้

• หลีกเลี่ยงการใกล้ชิดกับผู้ป่วยติดเชื้อ เป็นหวัด หรือการเข้าไปอยู่ในที่ชุมชน คนเยอะๆ
• รักษาความสะอาดของร่างกาย ล้างมือให้สะอาดอยู่เสมอ ไม่ใช้มือสกปรกขยี้ตาหรือจมูก รักษาความสะอาดของช่องปากและฟันให้มากขึ้น
• ไม่ควรรับการฉีดวัคซีนใดๆ โดยที่ไม่ได้รับคำปรึกษาจากแพทย์เจ้าของไข้
• หลีกเลี่ยงการใช้ยาเหน็บทวารหนัก เพราะถ้าหากมีบาดแผลจะทำให้เชื้อโรคเข้าสู่ร่างกายได้ง่าย
• เมื่อมีไข้สูง หนาวสั่น ไอ เจ็บคอหรือปัสสาวะขัด ให้ผู้ป่วยรีบไปพบแพทย์ ณ สถานพยาบาลใกล้บ้านทันที

ภาวะเม็ดเลือดแดงต่ำหรือภาวะโลหิตจาง

• ภาวะเม็ดเลือดแดงต่ำ อาจทำให้รู้สึกเหนื่อยเพลีย ไม่มีแรง  ควรพักผ่อนให้เพียงพอและรับประทานอาหารที่มีประโยชน์ กรณีเมื่อพบว่าตนหายใจลำบากหรือหายใจถี่ขึ้นหรือมีอาการเจ็บบริเวณหน้าอก ให้ผู้ป่วยรีบไปพบแพทย์ ณ สถานพยาบาลใกล้บ้านทันที

ภาวะเกล็ดเลือดต่ำ

• ภาวะเกล็ดเลือดต่ำ อาจทำให้เกิดการฟกช้ำหรือเลือดออกง่ายกว่าปกติ  ควรหลีกเลี่ยงการใช้ของมีคม และระมัดระวังการกระทบกระแทกหรืออุบัติเหตุ
• ควรใช้แปรงสีฟันขนอ่อน เพื่อป้องกันการเกิดแผลและการเกิดเลือดไหล ก่อนทำฟันควรปรึกษาแพทย์หรือเภสัชกรก่อนทุกครั้ง
• เมื่อเกิดภาวะเลือดออกผิดปกติ พบจ้ำหรือจุดเลือดออกบริเวณผิวหนัง พบเลือดออกในปัสสาวะหรืออุจจาระ ให้ผู้ป่วยรีบไปพบแพทย์ ณ สถานพยาบาลใกล้บ้านทันที

3.  อาการทางผิวหนัง

ผมร่วง

• ยาบางตัวอาจทำให้เกิดอาการผมร่วงแสดงว่ายาเริ่มออกฤทธิ์แล้ว เมื่อจบการรักษาผมจะงอกขึ้นมาใหม่ตามปกติดังนั้นผู้ป่วยไม่ต้องกังวล
• ควรตัดผมสั้น จะช่วยให้รู้สึกว่าผมไม่ได้ร่วงมาก
• ใช้แชมพูชนิดอ่อน หวีผมเบาๆ หลีกเลี่ยงการใช้ความร้อนกับเส้นผม เช่น อบผม ดัดผม
• สามารถใส่วิกหรือหมวกได้ ในระหว่างที่ได้รับการรักษาด้วยยาเคมีบำบัด

ผิวหนังเปลี่ยนแปลง

ขณะได้รับยาเคมีบำบัดบางตัว อาจพบผื่น ผิวหนังแห้ง หรือแพ้แสงแดดได้ง่าย ผู้ป่วยควรปฏิบัติดังนี้

• ควรใช้สบู่ที่ไม่มีน้ำหอม และใช้ครีมหรือโลชั่นทาผิวป้องกันผิวแห้ง
• หลีกเลี่ยงการสัมผัสแสงแดดโดยตรง ควรใส่หมวกหรือทาครีมกันแดดก่อนออกแดด

ข้อมูลโดย ฝ่ายเภสัชกรรม โทร 02-4671111 ต่อ 3174
ศูนย์มีสุข (ศูนย์มะเร็งและโรคเลือด) รพ.พญาไท 3